حمل و نقل هوایی عبارت است از انتقال بار به صورت هوایی در داخل کشور یا از کشوری به کشور دیگر. مجموعه قوانین و مقررات مربوط به عبور و مرور و نیز هدایت هواپیماها از فرودگاه‌ها و حتی حق پرواز و بهره‌برداری از هوا و حقوق تجاری ناشی از آن را حقوق هوایی در حمل و نقل بین‌المللی می‌نامند.
حمل و نقل هوایی برای تمام کشورها چه در عرصه‌ی داخلی و چه در عرصه‌ی بین‌المللی، مزایای زیادی دارد. استقبال زیاد کشورها از روش حمل و نقل هوایی سبب شده تا کنوانسیون بین‌المللی برای یکسان‌سازی شرایط حمل و نقل هوایی در ورشو به تصویب برسد. براساس این کنوانسیون، مقررات حمل و نقل بین‌المللی بین کشورها یکسان‌سازی شده است. این کنوانسیون در سال 1955 به موجب پروتکل منعقده در لاهه و در سال 1971 به موجب پروتکل گواتمالا اصلاح گردید. کشور ایران نیز به این کنوانسیون بین‌المللی در حوزه حمل و نقل هوایی ملحق شده است. این معاهده فقط در پروازهای بین‌المللی و در خصوص حمل و نقل کالا و مسافر و وسایل شخصی که در ازای آن هزینه دریافت شده باشد، اجرا می‌شود.
براساس این معاهده بین‌المللی، هر نوع حمل و نقلی که مبدا و مقصد آن در سرزمین‌های عضو کنوانسیون بین‌المللی باشد و یا اینکه یا مبدا و یا مقصد، عضو کنوانسیون بین المللی باشد و نقطه توقفی در خارج از سرزمین توسط یک کشور عضو و یا غیر عضو پیش بینی نشده باشد، حمل و نقل بین‌المللی نامیده می‌شود. حمل و نقل هوایی شامل مدت زمانی است که کالا یا لوازم شخصی در اختیار متصدی حمل و نقل هستند. بدون در نظر گرفتن اینکه متصدی حمل و نقل تابع چه کشوری است، حمل و نقل باید میان دو کشوری باشد که به این معاهده پیوسته‌اند.
در کنار کنوانسیون ورشو، کنوانسیون مونترال در سال 1999 نیز تصویب شده است که اصلاحیه‌های متعددی جهت نظم بخشیدن به آشفتگی‌های متعدد قوانین هوایی در آن ارائه شده است. ایران به این کنوانسیون نیز پیوسته است.
در حال حاضر یکی از صنایع بسیار مهم که سبب رشد توسعه اقتصادی در کشورها می‌شود، صنعت حمل و نقل است که امکان تجارت بین‌المللی بین کشورها را فراهم می‌کند. با توجه به اینکه تجارت بین‌المللی باید بدون مشکل و آسیب انجام شود، برای حمل و نقل، قوانین مشترک و ثابتی بین تمام کشورهای جهان وجود دارد که به صورت خاص و توافقی ایجاد شده‌اند. این قوانین بیش از ۶۰ کنوانسیون، توافقنامه و پروتکل هستند که مورد تایید تمام کشورها قرار گرفته‌اند.
قوانین حمل و نقل
در حال حاضر شرکت‌های متعددی در ایران و جهان در حوزه تجارت و حمل و نقل فعال هستند و خدمات مختلفی را در زمینه حمل کالاهای مختلف ارائه می‌دهند. این کالاها معمولاً از مرزهای یک یا چند کشور برای رسیدن به کشور مقصد عبور می‌کنند و در فرایندهای مختلف ترانزیت قرار می‌گیرند. تمامی مراحل حمل و نقل کالا و ترانزیت کالا بین کشورهای مختلف به هر نحوی که کالا حمل و نقل شود، تحت قوانین بین‌المللی انجام می‌گیرد.
قوانین حمل و نقل بین‌المللی
همانطور که اشاره کردیم برای حمل و نقل در حوزه بین‌المللی قوانین بسیار زیادی وجود دارد که تمامی بازرگانان برای ترانزیت کالاهای خود باید این قوانین را رعایت کنند. به این دسته از قوانین که در داخل تعداد خاصی از کشورها لازم‌الاجرا هستند، قوانین گمرکی گفته می‌شود. علاوه بر این در میان بازرگانان اصطلاحات خاصی وجود دارد که با توجه به مقررات رسمی اتاق بازرگانی هر کشور تفسیر می‌شوند.
کنوانسیون TIR
به مجموعه‌ای از قوانین و مقررات بین‌المللی گفته می‌شود که وسایل نقلیه کشورهای عضو این کنوانسیون در مرز کشورها مورد بازرسی قرار نمی‌گیرند، مگر در موارد خاص یا مشکوک. این کنوانسیون در سال ۱۹۴۹ به اجرا درآمد و پس از آن بارها مورد اصلاح قرار گرفت تا اینکه در سال ۱۹۷۸ به صورت قانون اجرا شد، هرچند پس از این هم بارها مورد تجدید نظر و اصلاح قرار گرفت. در این دسته از قوانین بارهایی که از یک کشور فقط عبور می‌کنند نیازی به پرداخت عوارض و یا حقوقی به کشور واسط ندارند. این سیستم شامل تمامی کشورهای اروپایی، شمال آفریقا، خاور نزدیک و خاور دور می‌شود. همچنین کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، شیلی و اروگوئه و برخی دیگر از کشورهای آمریکای جنوبی در این کنوانسیون عضو هستند.
کنوانسیون CMR
کنوانسیون CMR، به مجموعه‌ای از قوانین حمل و نقل بین‌المللی گفته می‌شود که وظیفه نظارت بر روابط بین حمل کننده، گیرنده و فرستنده کالا را بر عهده دارد. این کنوانسیون تمامی روش‌های حمل و نقل بین‌المللی و همچنین روش‌های ترکیبی را به شکلی که کالا از وسایل نقلیه جاده‌ای تخلیه نشود را در بر می‌گیرد. این کنوانسیون مهمترین راهنمای مجریان در حمل و نقل بین‌المللی کالاها است که خط و مشی و وظایف و تمامی مسئولیت‌های آنها در قبال بار و صاحبان بار را مشخص می‌کند.
کنوانسیون کالاهای خطرناک ADR
این کنوانسیون مجموعه‌ای از قوانین برای یکسان سازی و هماهنگی حمل و نقل کالاهای خطرناک در سطح قاره اروپا است و تا حدود زیادی به حالت اجرایی درآمده است. این کنوانسیون در سال ۱۹۵۶ و پس از جنگ جهانی دوم توسط کشورهای عضو اتحادیه اروپا که در آن زمان ۱۲ کشور بودند پایه‌ریزی شد، اما در حال حاضر بیش از 36 کشور این قانون را پذیرفته‌اند.
موافقت ترانزیت تجاری سازمان همکاری اقتصادی ECO
موافقت ترانزیت تجاری سازمان همکاری اقتصادی اکو مجموعه‌ای از قوانین بین‌المللی بین کشورهای عضو سازمان اکو است. این دسته از قوانین در سال ۱۳۵۲ بین ایران، ترکیه و پاکستان پایه‌گذاری شد و در حال حاضر ۱۰ کشور از آن تبعیت می‌کنند. اکو مخفف نام یک سازمان توسعه اقتصادی منطقه‌ای است. از جمله اهداف اصلی این کنوانسیون می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
ارتقا سطح توسعه اقتصاد پایدار و افزایش زندگی و رفاه جوامع
افزایش تجارت درون منظقه‌ای و فرا منطقه‌ای و همچنین حذف موانع تجاری
تلاش برای ادغام تجارت کشورهای منطقه با تجارت جهانی و ارتقای همکاری‌های اجتماعی، اقتصادی، فنی و علمی
توسعه زیر بناهای ارتباطات و حمل و نقل
تدوین برنامه مشترک برای توسعه منابع انسانی و بهره‌برداری بهتر از منابع طبیعی
قانون هارتر
قانون هارتر به مجموعه‌ای از قوانین گفته می‌شود که به منظور جلوگیری از سو استفاده صاحبان کشتی و حمل‌کنندگان دریایی به کار می‌رود. این دسته از قوانین در قرن نوزدهم و با گسترش حمل و نقل دریایی ایجاد شدند و به کمک این دسته از قوانین، حمل و نقل دریایی و کشتیرانی رونق گرفت.
کنوانسیون هواپیمایی بین‌المللی کشوری، شیکاگو
کنوانسیون بین‌المللی شیکاگو مجموعه‌ای از قوانین بین‌المللی است که طی آن حق حاکمیت تام هر یک از کشورهای عضو را نسبت به فضای هوایی کشور خود را نشان می‌دهد. این کنوانسیون شامل مجموعه قوانین حمل و نقل بین‌المللی است که در سال ۱۹۴۷ در آمریکا به تصویب رسید که ایران نیز یکی از اولین امضا کنندگان آن بود. این کنوانسیون دارای ۲۲ فصل است که مهمترین معاهده مربوط به هوانوردی و حمل و نقل هوایی به شمار می‌رود.
کنوانسیون ورشو
کنوانسیون ورشو نیز به مجموعه‌ای از قوانین در حوزه حمل و نقل بین‌المللی گفته می‌شود که از آنها در جهت تعیین مسئولیت افراد در زمینه حمل و نقل کالاها از طریق هواپیما استفاده می‌شود. این کنوانسیون نیز دارای ۵ فصل می‌باشد که به شرح زیر می‌باشند:
تعاریف
اسناد و مدارک حمل و نقل
مسئولیت‌های حامل
مقررات مربوط به حمل و نقل ترکیبی
مقررات کلی و نهایی
کنوانسیون ورشو توسط ۱۵۲ کشور در سال ۱۹۲۹ امضا شد و در سال ۱۹۳۳ به اجرا درآمد. در سال ۲۰۱۵ یک پروتکل الحاقی به آن افزوده شد و توسط ۱۳۷ کشور به تصویب رسید.
کنوانسیون توکیو
کنوانسیون توکیو نیز مجموعه‌ای از قوانین وضع شده درباره حمل و نقل هوایی است. این دسته از قوانین در سال ۱۹۶۳ به جهت تامین امنیت هواپیماها و آرامش مسافرین و صاحبان بار پایه‌گذاری شدند که به وسیله آن اختیاراتی به کاپیتان هواپیما برای جلوگیری از هرگونه ارتکاب جرم در هواپیما داده می‌شود. البته این دسته از قوانین شامل مواردی برای نظارت و موارد دیگری در حوزه پرواز نیز می‌گردد.
قرارداد حمل و نقل هوایی کالا
بارنامه سندی است که براساس آن حمل کننده متعهد می‌شود در ازای مبلغی معین، کالای شما را از یک نقطه به نقطه دیگر حمل کند. هر متصدی می‌تواند از فرستنده‌ی کالای خود بخواهد که بارنامه‌ای تنظیم و به او تحویل دهد و فرستنده همچنین می‌تواند از متصدی بخواهد که بارنامه او را بپذیرد. در حمل و نقل بین‌المللی فرستنده باید بارنامه هوایی را در سه نسخه اصلی تنظیم و به همراه کالا به متصدی مربوطه تحویل دهد. نسخه اول مختص متصدی حمل و نقل است که تنها امضای فرستنده را دارد. نسخه دوم مخصوص گیرنده است که امضای فرستنده و متصدی باید در آن درج شود و زمانی که متصدی، کالا را از شما دریافت می‌کند وظیفه دارد تا بارنامه مربوط به آن را امضا نماید. نسخه سوم نیز توسط متصدی امضا می‌شود و همراه کالا به مقصد ارسال می‌گردد تا توسط گیرنده نیز امضا شود.
در شرایطی که بسته‌ها بیش از یک عدد باشند، متصدی می‌توانند از فرستنده بخواهد که برای هر بسته بارنامه جداگانه‌ای تنظیم و امضا کند. محل تنظیم سند بارنامه نقاط مبدا و مقصد و نیز نقاط توقف براساس توافق مورد نظر مشروط بر اینکه متصدی در صورت لزوم بدون آنکه وصف بین‌المللی بودن حمل و نقل را از بین ببرد بتواند آن را تغییر دهد نام و نشانی فرستنده و اولین متصدی حمل و نقل و نام و نشانی گیرنده تعداد بسته‌ها و نوع بسته و وزن و اقلام قرار گرفته در بسته، و ابعاد کالا و نوع بسته‌بندی و مشخصات ظاهری کالا همگی باید در بارنامه قید شوند. باید در بارنامه مشخص شود که مسئولیت حمل و نقل کالا تابع قوانین کنوانسیون بین‌المللی است در غیر این صورت در صورت بروز خسارت نمی‌توان بر اساس قوانین بین‌المللی ادعای خسارت کرد.
اگر متصدی کالایی را بدون بارنامه یا کالایی را با بارنامه ناقص قبول کند، نمی‌تواند با استناد به کنوانسیون ورشو خود را از هرگونه خطر و آسیب احتمالی برای محصول مبرا نماید. در مقابل فرستنده مسئول تمام خسارت ناشی از نادرست بودن یا کامل نبودن و نیز نامنظم بودن اظهارات خویش در برابر متصدی است.
فرستنده می‌تواند قبل از تحویل کالای خود به شخصی که در بارنامه ذکر شده است کالا را پس بگیرد اما این حق را ندارد که به متصدی حمل و نقل یا به فرستندگان دیگر ضرری وارد کند و باید هزینه ناشی از ضرر خود را پرداخت نماید. در شرایطی که اجرای دستورات فرستنده ممکن نباشد متصدی وظیفه دارد شرایط جدید ایجاد شده را به او اطلاع بدهد اگر متصدی بدون تقاضای ارائه بارنامه کالا را در اختیار شخصی به دستور فرستنده قرار دهد، مسئول جبران خسارت در برابر شخصی که دارای بارنامه است می‌باشد و فرستنده نیز مسئول جبران خسارت متصدی حمل و نقل است تا لحظه‌ای که وظایف وی آغاز نشده است حقوق ناشی از کالا در اختیار فرستنده می‌باشد و در صورتی که گیرنده از قبول بارنامه یا کالا امتناع کند و یا دسترسی به او امکان‌پذیر نباشد حقوق وی در اختیار فرستنده کالا قرار می‌گیرد.
متصدی حمل و نقل باید به محض دریافت کالا گیرنده را در جریان بگذارد مگر آنکه به گونه‌ای دیگر بین آنها توافق شده باشد. در صورتی که متصدی مفقود شدن کالا را قبول کند یا ۷ روز از تاریخی که کالا باید به مقصد تحویل داده شود گذشته باشد، گیرنده کالا می‌تواند برای گرفتن حقوق ناشی از قرارداد حمل و نقل اقدام کند. در صورتی که خلاف این شرایط توافقی صورت بگیرد باید صریحاً در بارنامه به آن اشاره شود تا بتوان در صورت بروز مشکل به آن استناد کرد. در حمل و نقل هوایی تمامی توافقات باید به صورت کتبی در بارنامه قید شوند در غیر این صورت قابل استناد نیستند.
حمل و نقل هوایی شامل حمل و نقل از طریق دریا، زمین و یا حتی خارج از فرودگاه‌ها نمی‌شود. اما اگر در قرارداد حمل و نقل، بارگیری یا تحویل یا انتقال کالا از یک وسیله به وسیله دیگر قید شده باشد، خسارت وارده در حکم خسارات هوایی منظور می‌شود. در شرایطی که متصدی بتواند ثابت کند خسارت وارد شده مربوط به عمل او نبوده‌اند مسئول شناخته نمی‌شود و نیازی نیست خسارتی را پرداخت کند و اگر متصدی ثابت کند خسارت وارد شده مربوط به عمل خود فرد تحویل گیرنده کالا است، دادگاه می‌تواند وی را از پرداخت خسارت کالا مبرا نماید.
مسئولیت متصدی حمل و نقل در خصوص خسارت وارد شده به کالا و لوازم شخصی ثبت شده در هر کیلوگرم برابر با ۲۵۰ فرانک سوئیس است مگر آنکه فرستنده در زمان تحویل کالا به متصدی، ارزش ویژه‌ای را برای کالای خود منظور و برای کرایه حمل نیز مبلغ بیشتری را پرداخت کرده باشد.
قرارداد حمل و نقل مسافر از طریق هوایی
به شخصی که از طریق هواپیما از کشوری به کشور دیگر جابجا می‌شود، مسافر هوایی گفته می‌شود. شاید برایتان جالب باشد که بدانید قرارداد حمل و نقل هوایی تنها برای کالاها اعتبار ندارد بلکه جابجایی مسافران نیز تابع قوانین حمل و نقل هوایی است. متصدی حمل و نقل مسئول تمام خسارتی است که در زمان پیاده شدن و حتی سوار شدن به مسافرین وارد می‌شود. در صورت بروز خسارت در حمل و نقل که توسط چندین شرکت حمل و نقل صورت گرفته است، مسافر یا نماینده وی تنها می‌تواند علیه متصدی بروز حادثه شکایتنامه تنظیم کند مگر اینکه متصدی حمل و نقل اول صریحا مسئولیت تمام مسیر مسافرت را بر عهده گرفته باشد. در این شرایط جبران هر نوع خسارت ایجاد شده در هر بخش از مسیر بر عهده او است. مسئول متصدی حمل و نقل در خصوص وارد‌شدن خسارت به مسافران براساس کنوانسیون باید ۱۲۵ هزار فرانک سوئیس به مسافران پرداخت کند مگر اینکه طرفین مسئولیت بیشتری را توافق کرده باشند. در شرایطی که مسئولیت نگهداری اشیا نیز بر عهده مسافر باشد، متصدی به ازای هر اشیا تنها ۵۰۰۰ فرانک سوئیس به عنوان خسارت پرداخت می‌کند.
دعاوی ناشی از حمل و نقل هوایی
در حمل و نقل هوایی هر شرطی ناظر بر قیمت کمتر از مقدار ذکر شده برای جبران خسارت کالا یا مسافر یا تجدید مسئولیت متصدی باطل و بلااثر است. در صورتی که متصدی به صورت عمدی یا خطایی که طبق قوانین دادگاه به آن رسیدگی و خطای عمدی محسوب شود خسارتی را ایجاد کند، می‌تواند براساس قوانین کنوانسیون از مسئولیت خود شانه خالی کند یا مسئولیت خود را محدود نماید. دریافت لوازم شخصی یا کالا بدون اعتراض توسط گیرنده، حاکی از این است که کالا بدون نقص تحویل داده شده است مگر خلاف آن ثابت گردد.
در رابطه با خسارت کالا یا لوازم شخصی، فرستنده یا گیرنده می‌توانند علاوه بر اینکه علیه آخرین متصدی حمل و نقل اقامه دعوا می‌کنند، علیه شخصی که در زمان خسارت یا تاخیر و نیز فقدان کالا یا وسایل شخصی متصدی حمل و نقل بوده است نیز اقامه دعوا نمایند.
در صورت بروز خسارت، گیرنده کالا می‌تواند بلافاصله پس از مشاهده خسارت حداکثر تا سه روز از تاریخ تحویل برای خسارت وارده بر لوازم شخصی و حداکثر ۷ روز از تاریخ تحویل برای خسارت وارد بر کالا شکایت خود را علیه متصدی حمل و نقل تنظیم کند. شکایتنامه ایجاد شده حداکثر باید ظرف ۱۴ روز از تاریخ دریافت به متصدی حمل و نقل داده شود. شکایتنامه باید کتباً بر روی بارنامه یا در برگه جداگانه نوشته شود. در صورتی که در مهلت مقرر شکایتی علیه متصدی انجام نشود، اقامه دعوا علیه وی امکان پذیر نیست. مگر در شرایطی که متصدی تقلب کرده باشد. در صورت فوت شخصی که موجب ورود خسارت شده است، دعوی علیه قائم مقام قانونی اموال وی اقامه خواهد شد.
انتخاب دادگاه برای اقامه دعوا جهت جبران خسارت بر عهده خواهان خسارت است. خواهان خسارت می‌تواند دادگاه محل سکونت متصدی یا مقر اصلی کار متصدی یا نیز یکی از شعباتی که قرارداد حمل و نقل در آنجا منعقد گردیده است را به عنوان محل اقامه دعوا مشخص کند. جریان دادرسی و طریقه محاسبه مهلت مقرر تابع قوانین دادگاه رسیدگی کننده خواهد بود.
کنوانسیون‌های حمل و نقل هوایی
کنوانسیون‌های حمل و نقل بین‌المللی در واقع بخش حقوق خصوصی مربوط به حمل و نقل هوایی هستند که بیشتر به رابطه بین متصدی حمل و مسافر و صاحب بار مربوط می‌شوند. تمامی این روابط معمولاً براساس یک قرارداد شکل می‌گیرد و این قرارداد خدماتی را در عوض دریافت پول ارائه می‌دهند. اگر به صورت رایگان و بدون پرداخت پول کالایی به شکل هوایی جابجا شود، مشمول قوانین و مقررات نمی‌شود چرا که هدف تجاری در جابجایی آن وجود ندارد. در حوزه حمل و نقل هوایی چند سند و قانون معتبر بین‌المللی وجود دارد.
در بخش عمومی اغلب نظارت‌ها و اقدامات توسط دولت‌ها شکل می‌گیرد ولی در بخش حقوق خصوصی، دولت‌ها دخالتی ندارند و صرفا نقش نظارتی دارند.
در خصوص حقوق مربوط به حمل و نقل هوایی یک متصدی داریم (Air carrier) و در طرف دیگر مسافر (Passenger) و یا صاحب کالا (owner of the cargo or goods) و یا به بیان دیگر در بار ارسال کننده consignor و گیرنده consignee. بلیط مسافر همان قرارداد وی با متصدی به حساب می‌آید برای بار هم به بارنامه‌ای مشخص نیاز است که یک قرارداد بین فرستنده و متصدی است و در واقع فرستنده که فروشنده کالا است در قرارداد خودش گیرنده را مشخص می‌کند، گیرنده حتی می‌تواند چندین شرکت یا فرد باشد. در حقوق هوایی به بارنامه airway bill گفته می‌شود.
کنوانسیون ورشو Warsaw convention
کنوانسیون ورشو در سال ۱۹۲۹ میلادی مورد پذیرش همه کشورهایی که حمل و نقل هوایی را انجام می‌دهند قرار گرفته است. این سند اولین سندی است که در حوزه حمل مسافر ایجاد شده است و نسخه اصلی آن به زبان فرانسه است چرا که پیشنهاد دهندگان آن در کنفرانس صلح بعد از جنگ، فرانسوی زبان‌ها بودند. براساس ماده 1 آن، این کنوانسیون در مورد هر حمل ونقل بین المللی‌اشخاص و کالاها اعمال می‌شود.
در کنوانسیون ورشو صراحتاً ذکر شده که این کنوانسیون برای حمل رایگان کالاها نیز اعمال می‌شود، منتها اگر متصدی شرکت تجاری باشد و کالا را با اهداف تجاری جابجا کند یا متصدی نظامی باشد، دیگر کنوانسیون حمل رایگان قابل اجرا نیست. کنوانسیون ورشو در سال ۱۹۳۳ به حالت لازم الاجرا توسط کشورها درآمد و از آن زمان تا به حال گسترده‌ترین و بزرگترین کنوانسیون در بخش خصوصی و هم وزن کنوانسیون شیکاگو در بخش عمومی شناخته می‌شود.
این کنوانسیون در کنار بخشی از تعاریف از جمله حمل و نقل بین‌المللی هوایی و یا باری از کشوری به کشور دیگر قرار داده می‌شود و حتی اگر بر خلاف اصل در حمل و نقل بین‌المللی که باید مبدا و مقصد در دو کشور متفاوت باشند در شرایطی که بار یا مسافر را در تاجیکستان سوار کند و سپس در تهران توقف داشته باشد و بعد بار یا مسافر را در مشهد پیاده کند باز هم این حمل و نقل بین‌المللی تلقی می‌شود.