نرخ ارز عبارت است از مقدار واحد پولی ملی هر کشور که برای گرفتن واحد پول کشور دیگر باید پرداخت شود. در اصطلاح کلی در ایران به پول‌های خارجی ارز گفته می‌شود، در واحد جهانی نیز به واحد‌های پولی که در سایر کشورها به غیر از کشور اصلی برای داد و ستد استفاده می‌شوند به صورت جامع ارز گفته می‌شود. نرخ ارز در سال‌های اخیر با توجه به روابط دیپلماتیک ایران و جنگ روسیه و اوکراین، در ایران و جهان تغییر کرده است و ثابت نیست. در گذشته نرخ ارز تغییراتی کمی داشت اما در سال‌های اخیر نرخ ارز در ایران تغییرات زیادی داشته است و نمی‌توان پیش بینی دقیقی برای نرخ ارز در یک سال داشت.
ارز چیست؟
ارز معمولا نوعی از پول است که توسط اغلب افراد پذیرفته شده و به کار برده می‌شود، ارز شامل سکه و اسکناس می‌شود و توسط دولت هر کشور در بین مردم توزیع می‌شود و در اقتصاد داخل کشور گردش دارد. ارزی که به عنوان واسطه برای مبادله کالا و خدمات استفاده می‌شود، زیربنای اصلی هر کسب و کاری به شمار می‌رود. خصوصا در حوزه ارز خارجی، خدمات و کسب و کارهایی که وابسته به نرخ ارز هستند نوسانات بیشتری را تجربه می‌کنند.
یکی از تفاوت‌های اصلی در بین معاملات انجام شده در خارج از کشور و داخل کشور این است که در مبادلات داخلی پرداخت‌ها به واحد پول ملی کشور انجام می‌شوند در حالیکه در معاملات خارجی معمولا پرداخت‌ها براساس واحد‌های رایج و معتبر بین‌المللی از جمله دلار و یورو انجام می‌گیرد.
هر چند که در سال‌های اخیر کشور‌های مختلف با توجه به نوسانات دلار در بازار ارز جهانی تصمیم به تغییر ارز در مبادلات خود کرده‌اند و در حال حاضر مبادله بین کشور‌های عضور بریتکس براساس واحد پول‌های کشور‌های عضو انجام می‌شود و نه براساس دلار.
به عنوان نمونه برای انجام مبادلات در داخل ایران از ریال استفاده می‌شود، در آلمان از یورو، در انگلستان از پوند و در آمریکا از دلار. اما زمانی که یک شرکت ایرانی بخواهد کالایی را از آلمان تهیه کند باید در ازای کالا، یورو پرداخت کند، باید براساس یک مبادله تعریف شده نرخ ارز داخلی ایران یعنی ریال را پرداخت کرده و در ازای آن یورو دریافت و سپس معامله را انجام دهد و کالاهای مورد نیاز را خریداری کند.
تعریف نرخ ارز
در شمای کلی منظور از ارز، هر وسیله و ابزاری است که به صورت سکه، حواله، چک یا اسکناس در مبادلات خارجی برای انجام پرداخت‌ها استفاده می‌شود. نرخ ارز خارجی نیز برابر است با مقداری از واحد پول ملی هر کشور که برای گرفتن واحد پول ملی کشور دیگر باید پرداخت شود.
علاوه بر این می‌توان نرخ ارز را ارزش برابری واحد پول داخلی به پول خارجی نیز دانست، بهای فروش یا خرید یک واحد پول خارجی به پول رایج هر کشور نرخ ارز نام دارد.
قاعده قیمت‌های یکسان در نرخ ارز
زمانی که یک کالا از خارج از ایران وارد کشور می‌شود، قیمت تمام شده آن وابسته به قیمت کالا در مبدا و نرخ ارز برای مبادله در ایران است. براساس این قانون اگر هزینه‌های جانبی مبادله کم باشد، قیمت کالا در همه‌جا براساس قیمت ارز یکسان است و در شرایط ایده‌آل قدرت خرید ارز در داخل وخارج کشور با هم برابری می‌کند.
برابری قدرت خرید ارز چیست؟
اگر قانون قیمت یکسان را به مجموعه‌ای از سبد‌های مصرفی یا کالاها در جامعه تعمیم دهیم، قاعده برابری قدرت خرید ایجاد می‌شود. با در نظر گرفتن برابری قدرت خرید در مورد تمامی کالاها در داخل و امکان تهیه آن‌ها از خارج کشور، رابطه نرخ ارز به صورت زیر نوشته می‌شود:
قیمت سبد کالاهای خارجی – قیمت سبد کالاهای داخلی = نرخ ارز
در واقع درصد تغییرات نرخ ارز برابر است با تفاضل تغییرات تورم خارجی و داخلی، اگر تورم در خارج و داخل کشور با هم برابر باشند نرخ ارز نیز ثابت است و تغییری نخواهد داشت اما اگر تورم داخلی بیشتر از تورم خارجی باشد نرخ ارز افزایش پیدا می‌کند و ثابت نخواهد بود. اگر نرخ تورم داخلی کمتر از تورم خارجی باشد نیز نرخ ارز کاهش پیدا می‌کند.
بازار ارز خارجی در ایران
ارز خارجی مانند پول ملی کشور ایران یک کالا به حساب می‌آید و مانند سایر کالاها دارای بازار خرید و فروش است، ارز خارجی نیز مانند سایر کالاها براساس عرضه و تقاضا شکل می‌گیرد.
بازار ارز خارجی برابر با چارچوب معین و سازمان‌یافته‌ای است که در آن موسسات، بانک‌ها و افراد به کار فروش و خرید پول‌های خارجی یا همان ارز مشغول هستند. وظیفه اصلی بازار ارز خارجی در ایران انتقال وجوه از ایران به کشور دیگر و افزایش قدرت خرید مردم است. وظیفه دیگر بازار ارز خارجی در ایران تامین اعتبار است، این امر مشابه کالا نیاز به انتقال وجه از فروشنده به خریدار دارد.
در دسته بندی کلی جهانی چهار نوع معامله در بازارهای ارزی انجام می‌شود:
معاملات حال (spot).
معاملات سلف (forward).
معاملات سوآپ (swap).
آربیتراژ (arbitrage)
عرضه‌ی ارز در بازار
در حال حاضر عرضه ارز در بازار مشابه کالاهای دیگر به نرخ ارز وابسته است. هر چه نرخ ارز بالاتر برود عرضه ارز در بازار کاهش پیدا می‌کند.
انواع نرخ ارز
نرخ ارز حقیقی
نرخ ارز حقیقی به نرخ ارزی گفته می‌شود که از نسبت قیمت خارجی به قیمت داخلی بر حسب یک واحد پول شکل می‌گیرد.
{۴}{۲}R=\frac
R=\frac{〖ep〗^f}{p
P و Pf به ترتیب برابرند با سطح عمومی قیمت‌ها در داخل و خارج کشور و e برابر با نرخ ارز اسمی همان ارزش ریالی پول خارجی است.
نرخ ارز مؤثر اسمی
در نرخ ارز مؤثر اسمی ارزش پول یک کشور برحسب میانگین وزنی از پول سایر کشورها اندازه‌گیری می‌شود، در این معادله وزن‌ها منعکس کننده‌ی سهم هر کشورجهان در تجارت بین‌المللی کشور ایران می‌باشند. به همین دلیل به آن نرخ ارز متناسب وزن تجاری نیز گفته می‌شود.
نرخ ارز مؤثر حقیقی
نرخ ارز مؤثر حقیقی با تقسیم میانگین وزنی قیمت سبد کالا در کشور‌های تجاری طرف معامله بر اساس پول داخلی نسبت به قیمت آن در کشور ایران به دست می‌آید.
پارامتر‌های تعیین نرخ ارز
در ساده‌ترین روش نرخ ارز بر اساس نظریه برابر قدرت خرید (ppp) محاسبه می‌شود براین اساس تنها عامل نوسانات نرخ ارز اسمی، قیمت کالا هستند نه عوامل دیگر. آنچه که در حال حاضر بدیهی به نظر می‌رسد این است که تنها یک عامل بر نرخ ارز اثرگذار نیست و عوامل مختلفی بر نرخ نهایی ارز اثر دارند که در ادامه مهمترین این عوامل را بررسی خواهیم کرد.
تراز پرداختی
هر نوع تحول و تغییر در تراز پرداختی تاثیر مستقیم بر روی نرخ ارز دارد، اگر ارز کشوری تراز پرداختش رو به کاهش باشد، مالکان آن را می‌فروشند و ارز معتبر دیگری خریداری می‌کنند. به همین دلیل عرضه این ارز در بازار زیاد شده و نرخ آن در مقایسه با ارز‌های دیگر کاهش پیدا می‌کند.
استقراض خارجی
هر چه قدر که یک کشور بیشتر مقروض باشد نیازش به ارز خارجی برای پرداخت بهره‌ی بدهی خود و اصل آن بیشتر است. بر این اساس فشاری که روی ذخایر ارزی کشور وارد می‌شود، روی نرخ ارز کشور منتقل می‌شود و آن را ضعیف می‌کند. به همین دلیل است که در حال حاضر روی ذخایر ارزی ایران در سال‌های اخیر فشار بیشتری وارد شده است.
انتظار برای آینده
این احتمال می‌رود که نرخ ارز بر اساس پیش بینی‌هایی که نسبت به وضعیت و مبادلات در آینده می‌شود، تغییر کند. اگر در آینده انتظار نرخ ارز قوی در بازار باشد، صادرات به تاخیر می‌افتد تا زمانیکه نرخ ارز قوی شود و در زمان تبدیل آن به پول کشور مبدا با نرخ بهتری رو به رو شود و پول بیشتری به چرخه‌ی اقتصادی کشور وارد شود.
تورم
اگر نرخ تورم در هر دو کشور مبدا و مقصد برابر باشد باید به شاخص‌های عمده فروشی و خرده فروشی کالا در بازار توجه کرد تا وضعیت هر کشور تعیین شود.
سیاست‌های اقتصادی
سیاست‌های اقتصای مختلفی بر روی نرخ ارز اثرگذار هستند این عوامل می‌توانند به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر روی نرخ ارز اثر بگذارند، از جمله سیاست‌هایی که بر روی نرخ ارز اثرگذار هستند عبارتند از: سیاست‌های مالی متناسب، روابط دیپلماتیک، فعالیت‌های نظامی، سرمایه گذاری و میزان نقدینگی و رشد معقول عرضه پول در کشور.
تغییرات نرخ ارز
تغییرات نرخ ارز معمولا با در نظر گرفتن ارز‌های برتر و پر استفاده به عنوان پول پایه مبادلات بیان می‌کنند.
ضعیف شدن نرخ ارز
نرخ ارز رسمی که توسط دولت تعیین می‌شود ممکن است در صورت بروز شرایط مختلف دچار تغییراتی شود از جمله این عوامل عبارتند از: کاهش میزان ذخیره ارز‌های خارجی و طلا در داخل کشور، ادامه کسری موازنه پرداخت‌ها در کشور، بی اعتمادی مردم به پول داخلی، افزایش تورم در داخل کشور، مبارزه دولت با معلول به جای پیدا کردن علت، روش و سیاست‌های دولت‌های متفاوت که می‌توانند سبب ضعیف شدن اقتصاد داخلی شوند و ضعیف شدن نرخ رسمی ارز کشورهایی که به یک اقتصاد کلی وابسته هستند مانند کشور‌های عضو اوپک و صادر کننده نفت.
نظام ارزی چیست؟
در سال ۱۹۴۴م. معاهده‌ی «برتن وودز» به تصویب رسید بر این اساس کشورها ملزم هستند ارزش پول کشور خود را در برابر دلار با نسبت معینی از طلا حفظ کنند. این معاهده به سیاست نرخ ارز ثابت شهرت داشت، تا اینکه در سال ۱۹۷۱م. با اعلام عدم تعهد ایالات متحده به برابری و حفظ تعویض طلا و دلار، کشورها سیستم ارزی خود را تغییر دادند. ژاپن در صدر این کشورها قرار دارد که سیستم ارزی خود را براساس عرضه و تقاضا در بازار تعیین می‌کند. مهمترین نظام ارزی در حال حاضر نظام ارزی شناور و نظام ارزی ثابت است. سایر نظام‌های ارزی نیز به مرور زمان و برحسب تقاضا در بازار ایجاد شده‌اند که بسته به نیاز‌های کشور و شرایط مختلف استفاده می‌شوند.
نرخ ارز ثابت
اگر در یک بازار تمامی نیرو‌ها فعال باشند اما بانک مرکزی براساس ضرورت‌ها و ملاحظات نرخ ارز ثابتی را به عنوان هدف تعیین کند و در بازار ارز از طریق ذخایر و ساز و کارها مداخله کند، از نرخ هدف خود حمایت می‌کند. به عنوان مثال اگر شرایط جوری پیش برود که نرخ ارز بخواهد از نرخ هدف بالاتر برود بانک مرکزی با عرضه ذخایر ارزی خود به بازار جلوی افزایش نرخ ارز را می‌گیرد و آن را کنترل می‌کند. علاوه بر این اگر نرخ ارز بخواهد از نرخ هدف کمتر شود بانک مرکزی با خرید ارز‌های بازار ذخایر ارزی خود را افزایش می‌دهد و از بروز این مشکل جلوگیری می‌نماید.
مزایا و معایب انتخاب نرخ ارز ثابت
اعلام نرخ ارز ثابت در بازار سبب می‌شود تا مردم و شرکت‌های تجاری بتوانند تا زمانی که نرخ ارز ثابت است بدون نگرانی در ارتباط با نوسانات نرخ ارز، برای آینده برنامه‌ریزی کنند. در این شرایط ثبات در سطح خرد جامعه ایجاد می‌شود، از آن جایی که نوسانات ارز در این شرایط به بخش عرضه پول منتقل می‌شود این احتمال می‌رود که بی‌ثباتی به بخش کلان اقتصاد منتقل شود.
نرخ ارز شناور
نرخ ارز شناور همان طور که اشاره کردیم براساس تعامل بین نیرو‌های تقاضا و عرضه بدون مداخله بانک مرکزی و به شکل آزاد تعیین می‌شود.
مزایا و معایب انتخاب نرخ ارز شناور
استفاده از نظام ارزی شناور سبب می‌شود تا نرخ ارز دائما تغییر کند و ثباتی نداشته باشد اما در نهایت اقتصاد کلان به معنی ثابت بودن حجم پول و ثبات در نرخ ارز تورم، در بلند مدت در کشور ایجاد می‌شود.
سیاست‌های مالی و پولی مورد استفاده در نظام ارزی ثابت و شناور
سیاست‌های پولی درنظام ارزی با نرخ ارز ثابت
سیاست‌های پولی در صورت نبود نرخ ارز و حساب سرمایه بر سطح تقاضای کل و درآمد کل تاثیری ندارد، به دلیل بالا رفتن نرخ بهره و کاهش سرمایه گذاری ترکیب محصول نهایی تغییر می‌کند، حجم پول در گردش کاهش پیدا می‌کند و ذخایر ارزی بانک مرکزی به تدریج کم می‌شود.
سیاست‌های بررسی شده در چنین شرایطی بی‌نتیجه هستند و به صورت موقت سبب کاهش نرخ بهره می‌شوند و به مقدار کمی نیز ترکیب محصول نهایی را تغییر می‌دهند.
سیاست‌های مالی در نظام ارزی با نرخ ارز شناور
سطح درآمد کلی جامعه به صورت مثبت تحت تاثیر قرار می‌گیرد و افزایش پیدا می‌کند. سیاست پولی در سطح درآمد تأثیر مثبت دارد اما اثری که بر روی نرخ بهره در نهایت دارد مشخص نیست. ممکن است نرخ بهره در تعادل جدید به وجود آمده نسبت به گذشته کاهش پیدا کند یا حتی بالاتر برود یا اینکه همچنان ثابت و بدون تغییر باقی بماند.
نظام ارزی در ایران
تک نرخی شدن نرخ ارز در ایران یک اقدام مثبت است که سبب می‌شود تا رانت‌خواری و مفاسد اقتصادی کاهش پیدا کنند. اقتصاد ایران در حال حاضر نیازمند نظام ارزی تک نرخی است. از سال 1368 اقدامات برای تک نرخی شدن ارز در ایران شروع شد تا اینکه در سال 1372 به مدت هفت ماه ارز در ایران تک نرخی شد.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۱، برای اصلاح نظام اداری کشور سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز را آغاز کرد و نظام ارزی شناور مدیریت شده را پایه‌ریزی و اجرا کرد. در عمل اما تنها نوسانات نرخ دلار آمریکا در یک محدوده کنترل شده قرار گرفتند و هر ساله بر قیمت دلار افزوده شد.
در سال 1389 به دلیل تورم بالا و رشد نقدینگی فاصله بین نرخ ارز دولتی و ارز آزاد افزایش پیدا کرد، نرخ ارز دو نرخی شد و فضا برای فساد ارزی ایجاد شد. برای افزایش نرخ ارز می‌توان مواردی همچون افزایش صادرات و افزایش رقابت پذیری در سطح جهانی را در نظر گرفت، در مقابل اما دو نرخی شدن ارز به ضرر کشور است چرا که ارز دو نرخی سبب بروز رانت‌خواری و فساد می‌شود. در سال‌های اخیر نرخ ارز در ایران بدون ثبات بوده است. در برهه‌هایی نرخ ارز ثابت و در برخی زمان‌ها نیز شناور بوده است، بانک مرکزی نیز در مواردی که نرخ ارز افزایش زیادی داشته است برای کنترل نرخ ارز وارد بازار شده است هر چند که این کنترل تنها چند ماه دوام داشته است و نرخ ارز به صورت سالانه ثبات نداشته است. انتظار می‌رفت تا با امضای برجام نرخ ارز در ایران ثابت شود اما این امر تحقق پیدا نکرد و تحریم‌ها رفع نشدند، حال انتظار می‌رود با عضویت ایران در بریتکس و کاهش مبادلات با دلار نرخ ارز کاهش پیدا کند.
انواع ارز‌ها در ایران
ارز دولتی
ارز دولتی یا ارز رقابتی ارزی است که توسط دولت برای ایجاد رقابت در بازار آزاد عرضه می‌شود. ارز دولتی ارزی است که توسط دولت از طریق بانک‌ها با نرخ دولتی به فروش می‌رسد.
ارز دانشجویی
به ارزی که دولت‌ها برای تامین مخارج دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در نظر می‌گیرند، ارز دانشجویی گفته می‌شود.
ارز تهاتری
ارز تهاتری به ارزی در بازار گفته می‌شود که قرار دادهای پایاپا بر مبنای آن محاسبه می‌شوند.
ارز مبادله‌ای
ارز مبادله نیز به ارزی گفته می‌شود که در مرکز مبادلات ارزی برای گروهی از کالاها مانند دارو، برای واردات در نظر گرفته می‌شود. ارز یوزانس، ارزی است که پس از دریافت کالا به مقصد حواله می‌شود.
ارز شناور
ارز شناور به ارزی گفته می‌شود که نرخ آن ثابت نیست و بر حسب عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.
ارز صادراتی
ارز صادراتی ارزی است که از طریق فروش کالاهای صادراتی تامین می‌شود مانند نفت، منسوجات و مواد خوراکی
