مهم‌ترین تعهد حملکننده کالا این است که کالا را سالم و بدون آسیب و کامل؛ در زمان مناسب به مقصد ارسال کند. بدیهی است تلف، مفقودی، آواری و تأخیر در رساندن کالا به مقصد مسؤولیت حملکننده است.
تعیین و تبیین خسارتها
بند نخست ماده 17 کنوانسیون CMR حملکننده را در برابر سـه نـوع خـسارت (فقـدان کـالا، آواری و تأخیردر تحویل کالا) مسؤول میداند. فقدان در متن کنوانسیون، به معنایی اعم از تلف و مفقودی به کار رفته اسـت. تلـف نیـز بـردونوع کلی و جزئی است. منظور از تلف کلی، نابودی فیزیکی کالاست. همچنین تغییراتـی در کـالا که آن را غیرقابل استفاده و بدون مصرف گرداند مصداق تلف کلی محسوب است. بنـابراین بـلا استفاده شدن کاغذ در اثر نشت آب، سوختن پارچه یـا شکـسته شـدن کـالای شکـستنی، همگی مصداق تلف کلی است. در مقابل، تلف جزئی ناظر به فرضی است که قسمتی از کالا از بـین رفتـه یا از قابلیت استفاده افتاده باشد. منظور از مفقودی نیز گم شدن تمام یا قسمتی از کالا یا تحویل آن به شخـصی غیـرمجـاز و یـا سقوط آن در دریا و امثال آن میباشد که به رغـم بقـاء کـالا و وجـود آن، امکـان رسـاندن آن بـه ذینفع وجود ندارد. احکام مفقودی با احکام تلف یکسان است ولی با توجه به تفاوت ماهوی آن دو، بعـضاً تفاوت هایی در احکام آنها وجود دارد. به عنوان نمونه، در تلف بـه دلیـل سـلب وصـف مالیـت از کالا، رابطه مالکیت قطع میشود. لیکن درخـصوص مفقـودی، دور بـودن مالـک از مـال، موجـب سلب مالکیت او نمی شود.
کنار خسارات آواری از خسارات بحری یاد شده است در اصطلاح حقـوق تجـارت، آواری البته این اصطلاح ناظر به تلف یا فقدان جزئـی و 2 شامل هرگونه خسارت به کالا محسوب می شود کلی نیست و خسارات ناشی از تأخیررا نیز شامل نمی‌شود. در مـتن انگلیـسی کنوانـسیون بـه جـای آواری از اصطلاح damage استفاده شده است. آواری عبارت است از وضعیت بـد کـالای بـه مقـصد رسـیده کـه در مبـدأ سـالم بـوده اسـت. همچنین است تشدید و وخیمتر شدن وضعیت کالا بنابر این ورود خـسارت فیزیکـی بـه کـالا بـه نحوی که در اثر آن ارزش اقتصادی کالا کـاهش یافتـه یـا ایـن کـه اسـتفاده مجـدد از آن مـستلزم پرداخت هزینه باشد، آواری (معیوب شدن کالا) است.
اگردر قرارداد (بارنامه) مهلتی برای تحویل کـالا پـیشبینـی نـشده باشـد، بـه موجـب مـاده 19 کنوانسیون، متصدی مکلف است در مدتی کالا را تحویل دهد که به طور معمول با در نظر گـرفتن شرایط موجود، میبایست تحویل صورت پذیرد. بدیهی است مهلت متعـارف و معقـول بـا در نظـر گرفتن عوامل مختلف همچون مسیر، فاصله و امثال آن مورد ارزیابی قرار خواهـد گرفـت. در ایـن خصوص توجه به فرصتی که به طور معمول برای تکمیل ظرفیت وسـیله نقلیـه در حمـل خـرده بـار وجود دارد، ضروری است. در هر حال به نظرمیرسد، ضابطه ارزیابی عوامل مختلف نوعی است. حال که خسارتهای مختلف ناشی از حمل تبیین گردیـد، تبیـین یـک مـسأله ضـروری اسـت. ممکن است تأخیر در تحویل محموله، موجب فساد کالا یا خرابی آن گردد. به عنوان نمونه تـأخیر در تحویل محموله خوراکی دارای تاریخ مصر ف کوتاهمدت، ممکن است موجـب انقـضاء تـاریخ مصرف و در نتیجه بیارزش شدن کالا گردد یا باقیمانده تـاریخ مـصرف محـدود شـده، در نتیجـه ارزش کالا کم شود تأخیر در تحویل محموله موز از این قبیل است.
اثبات خسارت
بدیهی است برای مطالبه غرامت ناشی از فقدان کـالا، فقـدان بایـد احـراز گـردد. بـرای تـسهیل اثبات این امر، بند یک ماده 20 کنوانسیون فرض فقدان را پیش بینی نموده است. توضیح این که یـا در بارنامه، زمان تحویل کالا به مرسل الیه پیش بینی شده یا پیش بینی نشده استدر فرض نخـست، گذشت 30 روز پس از پایان مهلت توافق شده، امـاره فقـدان کالاسـت. در فـرض دوم کـه مهلـت امـاره تحویل در بارنامه پیش بینی نشده، گذشت 60 روز از تاریخ تحویل محموله به حمل کننـده فقدان کالا دانسته شده است. در قانون تجارت ایران فرض تلف یا مفقودی در اثر انقـضاء مـدت مشخـصی پـیش بینـی نـشده است. بنابراین به نظر میرسد باید انقضاء مهلت مقرر قراردادی یا مهلت عرفـی (کـه شـرط ضـمنی قراردادی طرفین محسوب است) را قرینه تلف یا مفقودی به شمار آورد. به ویژه این که بـراسـاس ماده 393 قانون تجارت، مرور زمان دعوی تلف یا مفقودی کالا از روزی شروع می شـود کـه قـرار بوده کالا به مقصد برسد.
نحوه محاسبه خسارت
مبنای محاسبه غرامت، ارزش کالا و سایر خسارات قابل مطالبه است. در صـورت فقـدان کلـی کالا، ارزش کل کالا و در صورت فقدان جزئی کالا، ارزش همان مقدار از کالا به عنـوان غرامـت تعیین می شود. بند 1 ماده 17 به روشنی بین تلف کلی کالا و تلف جزئی آن تفکیک نموده است.
در تعیین ارزش کالا چند مطلب در بندهای یک تا سه ماده 23 کنوانسیون پیش بینی شده است. از سویی، ارزش کالا در زمان و مکان تحویل آن به حمل کننده مـورد ارزیـابی قـرار مـی گیـرد. از سوی دیگر، در زمان و مکان مزبور، قیمت بورسی کالا ملاک عمل خواهد بود. در صورت فقدان قیمت بورسی، براساس قیمت روز بازار و در صورت نبـود آن، بـا در نظـر گـرفتن ارزش معمـولی کالایی از همان نوع و کیفیت، ارزیابی صورت می گیرد. همانگونه که ملاحظه مـی شـود، مـلاک ارزیابی، زمان و مکان تحویل کالا به حمل کننده است و زمان و مکان انعقاد قرارداد حمـل تـأثیری در مسأله ندارد. لازم به ذکر است که به موجب بند 2 ماده، 20 ذینفع اقامه دعوی علاوه بر مطالبه غرامـت ناشی از فقدان، میتواند از حمل کننده تقاضا نمایـد کـه چنانچـه کـالا ظـرف یـک سـال از تـاریخ پرداخت غرامت، پیدا شد، مراتب را به وی اعلام نماید. این درخواسـت بایـد کتبـی باشـد. در ایـن صورت چنانچه کالا ظرف یک سال پیدا شود، حملکننده مکلف است مراتب را ب ه ذی نفع اعـلام نماید. به موجب بند 3 ماده 20 ذینفـع حـق دارد ظـرف 30 روز از تـاریخ دریافـت اطـلاع نامـه، از حمـل کننـده تحویـل کـالا را درخواسـت نمایـد. در ایـن صـورت نـامبرده بایـد غرامتـی را کـه از حمل کننده دریافت نموده، پس از کسرهزینه معموله مسترد نماید. چنانچه ذی نفع اقامه دعوی تقاضای اطلاعرسانی مذکور در فوق را ننماید یا این که کالا ظـرف یک سال پیدا نگردد و یا ایـن کـه پـس از اطـلاعرسـانی توسـط متـصدی، ذینفـع ظـرف 30 روز تقاضای تحویل محموله را نکند، کنوانسیون مستقیماً تکلیفی مقرر ننموده وموضوع را به قانون ملی کشور محل وقوع محموله محول نموده است. به موجب بند 4 ماده 20 در فروض مـذکور، حمـل- کننده حق خواهد داشت برابرقوانین محلی که کالا در آن قرار دارد، عمل نماید. برای محاسبه خسارت های آواری (آسیب به تمام یا قسمتی از کالا ) و غرامـت قابـل پرداخـت، بند یک ماده 25 1 به بندهای، 2 4 و ماده 23 ارجاع میدهد. بنابراین معیار زمانی و مکـانی محاسـبه غرامت ناشی از آواری، ارزش کالا در زمان و مکان تحویل آن به حمل کننده است کـه بـر اسـاس قیمت بورس و در صورت نبود آن، قیمت روز بازار و در صورت نبود آن، با در نظر گرفتن ارزش کالایی از همان نوع و کیفیت، تعیین خواهد شد. در خصوص نحوه محاسبه خسارت های مربوط به تأخیر، کنوانسیون جز تعیین سـقف خـسار قاعدهای ندارد.
سایر خسارتهای قابل مطالبه
به موجب بند چهار ماده 23 کنوانسیون، در فرض فقدان کالا، ذینفع نه تنهـا مـستحق دریافـت غرامت است، بلکه میتواند سایر خسارات مربوط به هزینه حمل، حقوق گمرکی، سود بازرگانی و سایرهزینه هایی که در ارتباط با حمل کالا به وجود آمده را نیز مطالبه نماید. منظور از هزینـه هـایی که در ارتباط با حمل کالا به وجود آمده، هزینه هایی از قبیل حق‌الزحمـه دلال و حـق العمـل‌کـار و مثال آن می باشد. البته در فرض فقدان کل کالا، تمام هزینه های مزبور قابل مطالبه است و در فرض فقدان قسمتی از کالا، به همان نسبت، خسارات مزبور قابل مطالبه می باشد. پیش بینی غرامت ناشی از هزینه های مزبور در کنوانـسیون ضـروری و منطقـی مـی نمایـد. چـون ارسال کننده علاوه براین که کالای خود را از دست داده، متحمل هزینه های مزبور نیز شده اسـت. غرامت ناشی از فقدان کالا صرفاً خسارت مربوط به از دست دادن کالا را جبران می کنـد. بنـابراین سایر هزینه‌ها باید جداگانه محاسبه و پرداخت شود.
سقف خسارتها
در برخی از نظام های حقوقی همچون کنوانسیون CMR برای غرامتهای قابـل مطالبـه، سـقف تعیین مـی شـود. مـواد 23 و 25 کنوانـسیون و نیـز نخـستین پروتکـل اصـلاحی کنوانـسیون متـضمن مقرراتی در این خصوص است.
تجارت کالا در مرزهای کشور حتی در مسیرهای کوتاه هم خطرهایی در پی دارد. اگر کالای خریداری شده نیازمند حمل با کشتی و هواپیما باشد، ریسک‌های احتمالی دامنه گسترده‌تری پیدا می‌کنند. حتما اخبار سقوط هواپیما به دلیل نقص فنی و غرق شدن کشتی با چندین هزار تن کالا را شنیده باشید در این شرایط، خسارتهای واردشده به شرکت‌ها بسیار زیاد است. با این شرایط بهترین و هوشمندانه‌ترین راه برای جبران خسارتهای حوادث احتمالی، خرید بیمه حمل و نقل بین المللی است.
بیمه بین المللی حمل و نقل براساس مبدا و مقصد کالا به ۳ دسته کلی تقسیم بندی میشود:
بیمهنامه وارداتی
بیمه‌نامه‌های وارداتی ۹۰٪ از پرتفوی کل بیمه‌های باربری بین‌المللی را در بر می‌گیرد. این نوع بیمه حمل و نقل بین المللی باتوجه‌به نوع پوشش‌هایی که دارد میتواند از محصولات و کالاهای در حال حمل در برابر خطرات و تهدیدات احتمالی محافظت کند. این محافظت به معنی جبران خسارت وارد شده است. در حمل‌ونقل کالاهای وارداتی کالاها از خارج از کشور وارد مرزهای ایران شده و سپس به مقصد نهایی یعنی محل شرکت واردکننده منتقل می‌شوند. در طول این مسیر انواع روش‌های حمل و نقل بین المللی ممکن است استفاده شوند و به طبع خطراتی متوجه کالاها میشود. شرکت‌ها و بازرگان‌ها برای اطمینان از جبران خسارتهای ناشی از حوادث احتمالی، از بیمهنامه وارداتی برای کالاهای خود استفاده می‌کنند.
بیمه حمل و نقل هوایی
در بیمهنامه وارداتی حق‌بیمه بر اساس شرایط حمل‌ونقل، شرایط آب‌وهوایی مسیرهای حمل و شرایط بستهبندی کالاها تعیین می‌کنند. به همین دلیل نمی‌توان برای همه کالاهای وارداتی، حق‌بیمه مشخصی برای واردات تعیین کرد. بیمهنامه وارداتی کالا یکی از مهم‌ترین اسناد لازم در زمان گشایش اعتبار برای بانک‌های داخلی است.
بیمهنامه صادراتی
عمده‌ترین بخش صادرات در کشور را صادرات محصولات نفتی در بر می‌گیرند با توجه به سیاست‌های خروج از اتکا به صادرات نفت و افزایش ورود ارز به کشور از طریق صادرات غیرنفتی، دولت بیمهنامه صادراتی را برای تشویق تولیدکنندگان داخلی در نظر گرفته است بر همین اساس منافع آنها در زمان حمل کالا به خارج از مرزهای ایران حفظ میشود.
بیمهنامه صادراتی نقطه مقابل بیمهنامه وارداتی است؛ شرکت‌ها و تجار داخلی محصولات و کالاهایی را که در ایران تولید شده است، به کشورهای دور و نزدیک صادر می‌کنند. حجم صادرات در مقابل واردات ایران قابل مقایسه نیست در هر صورت برای حمل کالا به خارج از مرزهای ایران باید بیمهنامه حمل و نقل بین المللی دریافت کنید. نحوه محاسبه حق‌بیمه در بیمهنامه صادراتی مانند بیمهنامه وارداتی به شرایط حمل‌ونقل، شرایط آب‌هوایی مسیرهای حمل کالا و به شرایط بستهبندی کالاها و محصولات وابسته است. حق بیمه هر محموله با دیگری متفاوت است.
بیمهنامه ترانزیت
ترانزیت به معنی حمل‌ونقل انواع کالا بین دو کشور است ترانزیت بین‌المللی حمل‌ونقل کالا بین ۲ گمرک از ۲ کشور و ترانزیت داخلی به معنی حمل‌ونقل کالا بین ۲ گمرک در یک کشور است در ترانزیت بین‌المللی حمل‌ونقل کالا بین ۲ کشور به‌صورت رفت‌وبرگشتی انجام میشود و به آن باربری صادراتی وارداتی هم می‌گویند. بیمهنامه ترانزیت مانند بیمهنامه وارداتی و صادراتی کالاهای در حال حمل را در برابر تهدیدها و حوادث احتمالی در مسیر رفت و برگشت بیمه می‌کند. شرکت‌ها و بازرگان‌ها می‌توانند از جبران خسارتهای واردشده به کل یا بخشی از کالاهای در حال حمل خود اطمینان پیدا کنند.
بیمه‌نامه‌های حمل و نقل بین المللی
افرادی که در حوزه ترانزیت کالا و محصولات مختلف کار می‌کنند باید گواهینامه بین‌المللی دریافت کنند.
بیمه در انواع روش‌های حمل و نقل بیمه المللی
باتوجه‌به مقصد و مبدا حمل کالاهای داخلی و خارجی، روش‌های حمل‌ونقل مختلفیبرای کالاها استفاده میشود در نتیجه برای هر روش بیمهنامه مشخصی در نظر گرفته میشود.
بیمه حمل و نقل دریایی کالا
در حمل‌ونقل دریایی مواردی آسیب‌دیدن بدنه کشتی، حمله دزدهای دریایی و شرایط نامساعد آب‌وهوایی میتواند به غرق شدن کشتی و از بین رفتن کالاها منجر شوند. در این روش حمل‌ونقل بین‌المللی، بیمه‌های زیر تعریف شده است:
بیمهنامه از بین رفتن تمامی کالاها
بیمهنامه خسارت عام یا همگانی (General Average)
خسارت مستقی.
خسارت عام یا General Average به معنی فدا کردن بخشی از کالاها و محصولات در زمان مواجهه با خطر است.
بیمه حمل‌ونقل هوایی کالا
با پیشرفت حمل‌ونقل هوایی و پیدایش هواپیماهای تجاری و باربری، روش حمل‌ونقل بین‌المللی هوایی به روش دریایی و زمینی اضافه شده است. با افزایش حمل کالاها با هواپیماهای باربری، گروه بیمه هوایی انگلیس (BIAG)، بیمهنامه جامعی را برای پوشش بیمه بدنه، بیمه مسافران و همین‌طور بیمه مسئولیت در قبال اشخاص ثالث ارائه کرده است. بنابراین بیمه حمل و نقل بین المللی هوایی شکل گرفته است.
بیمه حمل و نقل زمینی کالا
حمل‌ونقل زمینی از قدیمی‌ترین روش‌های حمل کالا است که در حال حاضر در بخش‌هایی از مسیر صادرات و واردات کالا از آن استفاده می‌شوند حمل‌ونقل و جابه‌جایی کالاها در خشکی با تریلی و کامیون‌هایی با ظرفیت‌های مختلف انجام میشود. با توجه به احتمال بروز حوادث رانندگی این روش حمل نیز تحت پوشش بیمه قرار گرفته است.
انواع بیمه نامه حمل و نقل بین المللی بر اساس پوشش‌ها
بیمه‌نامه‌های بین‌المللی دارای پوشش‌های مختلفی هستند که در طول زمان کامل‌تر شده‌اند اگر بخواهیم انواع بیمه حمل و نقل بین المللی را بر اساس پوشش‌ها دسته‌بندی کنیم به شرح زیر هستند:
بیمه Total Loss
این نوع بیمهنامه به‌عنوان یک بیمهنامه تشریفاتی یا گمرکی شناخته میشود براساس بیمه Total Loss، اگر کلیه کالاها در طول مدت حمل‌ونقل دریایی از بین بروند، شرکت بیمه‌گر مسئول پرداخت خسارتهای واردشده است. در این شرایط باید تمامی کالاها تحت پوشش بیمه قرار باشند.
بیمه با شرایط A
بیمه با شرایط A کامل‌ترین پوشش بیمه‌ای در بیمه حمل و نقل بین المللی را دارد و بیشترین میزان حق بیمه هم دارد. خطرات تحت پوشش در بیمه با شرایط A به شرح زیر هستند:
خسارتهای عمدی؛ خسارتهای ناشی از فرسودگی؛ بستهبندی نامناسب؛ انفجار هسته‌ای؛ خسارتهای تاخیر؛ خسارتهای ناشی از مشکل در کالاهای ثبت‌شده در بیمهنامه؛ ورشکستگی اجاره‌کننده، گرداننده یا مالک کشتی.
بیمه با شرایط B
بیمه با شرایط B بین دسته‌های A و C قرار دارد. خطرات تحت پوشش در بیمه با شرایط B به شرح زیر هستند:
تمامی خطرات در بیمه با شرایط C؛ زلزله، آتشفشان و صاعقه؛ ورود آب به داخل کشتی یا انبار کالاها؛ قلاب‌زدگی؛ آب‌دیدگی؛ دزدی و دلالی؛ ریزش، شکست و خسارت ناشی از کالاهای دیگر؛ به دریا افتادن کالاها از روی عرشه کشتی؛ از بین رفتن کلیه بسته‌‌ها در کشتی؛ روغن‌زدگی.
بیمه با شرایط C
این بیمه باربری ارزان‌ترین بیمه با کمترین میزان پوشش در بین بیمه‌های باربری کالا است. خطرات تحت پوشش در بیمه با شرایط C به شرح زیر هستند:
آتش‌سوزی و انفجار؛ واژگونی یا خارج شدن وسیله حمل‌ونقل از ریل یا خط؛ تخلیه اضطراری کالاها در بندری دیگر؛ خسارت همگانی (فدا کردن کالاها یا از بین‌رفتن آنها)؛ به‌گِل نشستن کشتی، زمین‌گیر شده، برخورد با کف دریا، واژگونی یا غرق شدن آن؛ برخورد کشتی با هر وسیله خارجی به جز آب؛ مسئولیت مشترک در تصادف؛ به دریا انداختن کالاها برای سبک کردن کشتی در شرایط بحرانی.
شرایط بیمه‌های بین المللی حمل و نقل
بیمه‌های بین المللی برای حمل و نقل کالا و محصولات دارای شرایط مشخص شده هستند:
شرایط خسارت جزئی (Free from Particular Average)
این بیمهنامه کالاهایی را شامل میشود که به‌صورت کامل دچار خسارت شده‌اند اگر قسمتی از کالا در اثر حادثه آسیب دیده باشد، شرکت‌های بیمه‌گر تعهدی در برابر پرداخت خسارت ندارند.
شرایط خسارت خاص (With Particular Average)
در این نوع از شرایط بیمه‌های حمل و نقل بین المللی تنها زمانی می‌توان برای کالای آسیب‌دیده ادعای دریافت خسارت کرد که درصد آن در بیمهنامه قید شده باشد.
شرایط تمام خطر (Against All Risks)
شرکت بیمه‌گر باید بدون در نظر گرفتن میزان خسارت واردشده و فرانشیز، برای جبران خسارت اقدام کند این نوع بیمهنامه از جمله گران‌‌ترین انواع بیمه حمل و نقل بین المللی است باید بدانید که خسارتهای واردشده ناشی از خطراتی چون جنگ، آشوب، شورش و اعتصاب‌ها تحت پوشش این نوع بیمه قرار نمی‌گیرند.
مدارک لازم برای دریافت خسارت از شرکت بیمه
اصل بارنامه؛ اصل فاکتور کالاهای خریداری شده؛ کپی از پروانه سبز گمرکی؛ اصل یا کپی از آگهی فروش ارز؛ گواهی کسر تخلیه از بنگاه باربری؛ صورت عدل‌بندی یا بستهبندی کالاهای خریداری شده؛ صورت مجلس سازمان کشتیرانی، بنادر و گمرک؛ گواهی کاپیتان در مورد آب‌افتادگی کالاها در حمل با کشتی؛ صورت‌جلسه کارشناسی شده از سوی شرکت بیمه‌گر.
