لجستیک به عنوان پشتیبان فعالیت‌های تولیدی و تجاری نقش حیاتی در تحقق رشد اقتصادی در هر کشور ایفا می‌کند، کارایی لجستیک در رشد اقتصادی و تجارت کشور غیر قابل انکار است. لجستیک شبکه‌ای از فعالیت‌ها و خدماتی است که جابجایی فیزیکی کالاها در داخل و خارج از مرزهای کشور را پشتیبانی می‌کند. براساس تعاریف بانک جهانی، لجستیک مجموعه‌ای از فعالیت‌ها از قبیل انبارداری، حمل و نقل، ترخیص کالا از گمرک، یکپارچه سازی بارهای تجاری و سیستم‌های توزیع درون کشوری و نیز نظام‌های پرداخت است که توسط نهادهای دولتی و بخش‌های خصوصی انجام می‌شود.
در اصل لجستیک را می‌توان بخشی از فرایند زنجیره تامین دانست که ذخیره سازی و جریان موثر و کارایی کالاها، خدمات و اطلاعات وابسته به آنها از نقطه شروع تا نقطه مصرف برای پاسخگویی به نیاز مشتریان را اجرا، کنترل و برنامه‌ریزی می‌کند.
یکی از مفاهیمی که باید در تعریف لجستیک به آن اشاره کرد، زنجیره تامین است. زنجیره تامین عبارت است از کلیه فعالیت‌های مربوط با جریان تولید کالا از مرحله تامین مواد اولیه تا تحویل کالای نهایی به مصرف کننده. به همین دلیل تامین‌کنندگان قطعات و مواد اولیه، تولید کنندگان و توزیع کنندگان و نیز مصرف کنندگان از عناصر زنجیره تامین هستند.
مفهوم دیگری که در ارتباط با لجستیک مطرح می‌شود مراکز لجستیکی است. مراکز لجستیکی به مرکزی گفته می‌شود که در آن کلیه فعالیت‌های مربوط به حمل و نقل، انبارداری، توزیع و سایر خدمات لجستیکی برای کالاها در سطح بین‌المللی توسط چندین شرکت متصدی انجام می‌شود. به زبان ساده‌تر مراکز لجستیکی مجموعه‌ای از امکانات و زیرساخت‌ها را در یک محدوده مکانی مشخص ارائه می‌دهند که در آن متصدیان مختلف خدمات و فعالیت‌های لجستیکی مربوط به سازمان خود را انجام می‌دهند.
لجستیک نقش غیر قابل انکاری در توسعه تجارت و رشد اقتصادی هر کشور دارد، دنیای به هم پیوسته کنونی تجارت جهانی توسط شبکه‌ای از فعالیت‌های لجستیکی جهانی هدایت می‌شود و وجود یک شبکه رقابتی از خدمات لجستیکی در جهان، ستون فقرات تجارت بین الملل را شکل می‌دهد. در حال حاضر کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت ارائه محصول یا ارائه خدمات بیشتر به مشتری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و کارآمدی خدمات لجستیکی بر مبنای تحقق این دو امر مشخص می‌شود.
شرکت‌های تجاری و بازرگانان با بهره‌گیری از فعالیت‌ها و خدمات لجستیکی کارآمد می‌توانند در گسترش بازار محصولات خود در سطح ملی موفق شوند. علاوه بر این می‌توانند بر مبنای این توانایی رقابت پذیری خود در سطح بین‌المللی را نیز افزایش داده و به سودآوری بیشتری دست پیدا کنند. زیرساخت‌های لجستیکی کارآمد به دلیل کاهش قیمت تمام‌شده محصول و کاهش اختلاف قیمت بین تولیدکننده و مصرف‌کننده، سبب افزایش رفاه و در نتیجه شکوفایی اقتصادی می‌شوند.
از سوی دیگر بهبود شرایط لجستیک در کشورهایی که دارای موقعیت جغرافی مناسب هستند سبب می‌شود که این کشورها درآمدهای غیر نفتی خود را نیز افزایش دهند. در نتیجه این امر اشتغال‌زایی نیز در کشور افزایش پیدا می‌کند. در حال حاضر ارتقای وضعیت کشورها در حوزه سیستم لجستیکی به یکی از اهداف مهم توسعه اقتصادی کشورها تبدیل شده است.
براساس گزارش‌های بانک جهانی رقابت در حوزه لجستیک تجاری در اقتصاد جهانی، روز به روز در حال پیشرفت است که نشان می‌دهد کشورهایی با سطح درآمد سرانه یکسان و کشورهایی که عملکرد بهتری در حوزه لجستیک داشته‌اند، یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در حوزه تجارت بین‌المللی را تجربه کرده‌اند. به همین دلیل لجستیک به عنوان یکی از ارکان اصلی رشد کشورها شناخته می‌شود و در ایران نیز در سال‌های اخیر به آن اهمیت زیادی داده می‌شود.
اگر شرایط لجستیکی در هر کشور نامناسب باشد هزینه‌های کسب و کار افزایش پیدا می‌کند و توانایی کشور به ویژه در ارتباط با کشورهای در حال توسعه برای پیوستن به زنجیره تامین جهانی را کاهش می‌دهد. به همین دلیل سیاستگذاران تلاش می‌کنند با پیاده‌سازی سیاست‌های منظم و پایدار و نیز تقویت و یکپارچه سازی زنجیره‌‌ی تامین، زنجیره لجستیک را در کشور خود بهبود ببخشند و به موتور رشدی برای کشورهای نوظهور تبدیل شوند.
زیرساخت‌های لجستیکی
وقتی سخن از لجستیک در سطح ملی و بین‌المللی به میان می‌آید ناخودآگاه تصاویری مختلف از نگاه‌های مختلف حمل و نقل کالا در ذهن ایجاد می‌شود. این در حالیست که حمل و نقل تنها یکی از اجزای بخش لجستیک است. حوزه لجستیک گستردگی زیادی دارد و یکی از مولفه‌های تشکیل دهنده آن از سطوح بنگاه تا سطوح کلان کشور را شامل می‌شود. در یک تقسیم بندی کلی مؤلفه‌ها و زیرساخت‌های لجستیکی در دو دسته فیزیکی (عمومی و خصوصی) و غیر فیزیکی (نرم‌افزاری و پشتیبانی‌کننده) طبقه‌بندی می‌شوند.
بررسی وضعیت لجستیک در ایران
کشور ایران دارای پتانسیل‌ها و مزیت‌های زیادی در حوزه لجستیک است که از مهمترین آنها می‌توان به قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه و ۵ کریدور اصلی ترانزیت حمل و نقل بین‌المللی کالا اشاره کرد. کشور ایران دارای انواع روش‌های حمل و نقل جاده‌ای به سایر کشورها و نیز بنادر مختلف در سواحل آبی خود است. با توجه به محل قرارگیری کشور ایران، ایران توانایی تبدیل شدن به یکی از مراکز مهم تجارت در منطقه خاورمیانه و حتی دنیا را دارد اما متاسفانه تاکنون توسعه سیستم لجستیک در کشور به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است.
در سال ۲۰۱۸ ایران در شاخص عملکرد لجستیک نمره دو و نیم را از ۵ دریافت کرده است و در میان ۱۶۰ کشور جهان در رتبه شصت و چهارم قرار گرفته است. این جایگاه نشان می‌دهد که از تمام توان لجستیکی موجود در ایران استفاده نشده است.
آسیب‌شناسی وضعیت لجستیک در ایران و ارائه راهکار
همانطور که اشاره کردیم ایران پتانسیل‌ها و مزیت‌های لجستیکی فراوانی دارد که تاکنون به دلایل مختلف به تعویق افتاده است و به آن توجه نشده است. عمده‌ترین چالش‌هایی که در حوزه لجستیک کشور وجود دارد و کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد عبارتند از:
عدم وجود سند جامع برای حوزه لجستیک
فقدان حمل‌ونقل چندوجهی در کشور
عدم شکل‌گیری و توسعه شرکت‌های لجستیکی طرف سوم
عدم مشارکت بخش خصوصی در توسعه لجستیک
نابسامانی و عدم هماهنگی در زنجیره‌های تأمین کالا و سازمان‌های مرتبط
عدم توسعه مراکز لجستیکی در ایران و تبدیل نشدن کشور به هاب تجاری در منطقه
عدم توسعه زیرساخت‌های فیزیکی
سخن پایانی
در حال حاضر توسعه لجستیکی در هر کشور نقش کلیدی را در تحقق اهداف اقتصادی ایفا می‌کند و پایه و اساس تجارت داخلی و خارجی را ساخت‌های لجستیکی کشور تشکیل می‌دهند. برخوردار بودن از امکانات لجستیکی کارآمد به میزان قابل توجهی هزینه‌ها را کاهش و سرعت تغییر کالا را افزایش می‌دهد در نتیجه بازار کالاها گسترش پیدا می‌کند و تولیدکنندگان می‌توانند کالاهای خود را در سطح ملی و بین‌المللی به فروش برسانند. توجه به حوزه بهبود وضعیت لجستیکی کشور در کنار افزایش توان رقابت پذیری و تجارت بیشتر، سبب افزایش رفاه حال مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان و در نهایت شکوفایی اقتصادی می‌شود.
